کد مطلب:1788 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:416
(22) صبر
صبر در لغت به معنای حبس و بازداشتن است. هر گاه كسی خویشتن را از فعلی اختیاری باز دارد صبر كرده است. بنابراین صبر را در معنای عام آن می توان این گونه تعریف كرد: باز داشتن خود را از عملی كه مانع رسیدن به هدف و یا موجب تأخیر در رسیدن به هدف می شود.
صبر در این معنا، خود به خود فضیلتی اخلاقی نیست، بلكه مقاومتی است كه ناشی از تسلط فرد بر خویشتن است. این مقاومت در صورتی از لحاظ اخلاقی فضیلت خواهد بود كه هدف شخص صابر، كمال اخلاقی و تقرب به خداوند باشد و صبر در برابر چیزی صورت گیرد كه با كمال اخلاقی و تقرب خداوند در تعارض و تقابل باشد. ارزش اخلاقی صبر بسته به هدفی است كه صبر به منظور آن صورت می گیرد. در مبحث «روابط نسان با خداوند، مقصود از صبر، نوعی مقاومت در برابر عواملی است كه رابطه انسان با خدا را سست می كنند و او را از دایره ایمان به لحاظ نظری یا عملی خارج می سازند.
اقسام صبر
صبر مقاومت نفس در برابر هواست. به عبارت دیگر صبر پایداری انگیزه دینی در برابر انگیزه های مخالف است انگیزه عاملی است كه فاعل مختار را تحریك به انجام فعلی می كند. بعضی افعال به انسان كمك می كنند تا به كمال اخلاقی و قرب خداوند نایل شود و برخی مانع و مزاحم كمال او هستند. پس باید از افعالی كه مزاحم كمال ما هستند خودداری كنیم و به عبارت دیگر، در برابر انگیزه های این گونه افعال مقاومت نماییم؛ یعنی صبر كنیم.
انگیزه هایی كه انسان را به كارهای معارض با كمال دعوت می كنند سه نوعند: برخی از آنها انسان را به شكایت از قضای الهی و اظهار ناخرسندی از آن دعوت می كنند. كسی كه به این انگیزه پاسخ مثبت دهد و به قضای خداوند اعتراض كند در خیرخواهی خداوند تردید كرده است و ایمان او سست شده است. اظهار ناخرسندی از قضای الهی به هنگام مصیبت صورت می گیرد. انسان مصیبت زده كسی است كه واقعه ای تلخ و بسیار آزار دهنده در زندگی او رخ می دهد. برای مثال كسی كه فرزند عزیز خود و یا پدر و مادر مهربانش را از دست می دهد مصیبت زده است. چنین فردی ممكن است به سبب سنگینی مصیبت زبان به شكایت بگشاید، رفتاری غیر عادی كند و یا دچار اضطراب شود.
هر یك از این حالات، گواه ناشكیبایی فرد است. این حالات و افعال، عكس العمل هایی است كه فرد برای تسكین خاطر خود انجام می دهد. انسان صابر بر خود مسلط است و آرامش خود را از طریق اظهار شكایت و رفتار اعتراض آمیز به دست نمی آورد، بلكه از راه های دیگری كه رضایت خداوند در آن است آرامش خود را تأمین می نماید. در واقع او در برابر انگیزه شكایت گری مقاومت می كند. این مقاومت، ناشی از ایمان است. كسی كه به خداوند ایمان دارد و خیرخواهی خداوند را باور كرده است و می داند كه خداوند علم و قدرت مطلق است و از همه كس به او مهربان تر است پیش آمدهای ناگوار را به مصلحت خویش می داند و آنها را آزمایش الهی و باعثی برای بیدار شدن خویش می شناسد. چنین انسانی معتقد است مصیبت های زندگی باعث پالایش انسان از گناهان و نردبان ترقی است مشروط بر آن كه صبر پیشه سازد و به قضای الهی اعتراض نكند. بنابراین اولین نوع صبر، صبر در برابر مصیبت است یعنی مقاومت در برابر انگیزه اعتراض به قضای خداوند.
نوع دوم از انگیزه های غیر الهی كه انسان را دعوت به انجام افعالی خلاف كمال او می سازد امیال نفسانی انسان همچون راحت طلبی و بخل است. انسان راحت طلب، در برابر فرمان خداوند سرپیچی می كند و سختی عبادات را تحمل نمی كند. راحت طلبی، انسان را دعوت به كارهای دیگر و ترك عبادات می كند. مقاومت در برابر این انگیزه صبر بر طاعت نام دارد. صبر بر طاعت، یعنی پذیرش سختی انجام فرمان خدا و گذشتن از لذت كارهای دیگر كسی كه این مقاومت و گذشت را انجام نمی دهد، به لحاظ عملی خود را از دایره ایمان و محبت خداوند خارج ساخته است، زیرا مقتضای ایمان و محبت، تبعیت از فرمان خداست و انسان مؤمن تابع و مطیع اوامر خداوند است.
سومین نوع از انگیزه هایی كه مقاومت در برابر آنها ستوده است و پاسخ مثبت به آنها موجب تباهی انسان است، امیال و هواهای نفسانی است كه انسان را به درك لذات ممنوع وادار می سازد. انسان برای درك برخی لذت ها، خارج از قلمرو مجاز دین كارهایی انجام می دهد. گاه انگیزه انجام چنین كارهایی، بسیار قوی نیز می شود. كسی كه در برابر این انگیزه مقاومت می كند و خود را از ارتكاب معاصی باز می دارد، صبر پیشه ساخته است. به این نوع از صبر، صبر در برابر معصیت گفته می شود.
پیامبر اكرم(ص) در روایتی انواع سه گانه صبر را معرفی كرده اند:
الصبر ثلاثة: صبر عند المصیبه و صبر علی الطاعة و صبر عن المعصیه؛ (190)
شكیبایی بر سه قسم است: شكیبایی در مصیبت و شكیبایی بر طاعت و شكیبایی از گناه.
پیامبر اكرم(ص) در ادامه این روایت درجات و مراتب اقسام صبر را نسبت به یكدیگر بیان فرموده اند كه در آینده آن را خواهیم آورد.
اقسام صبر را می توان به گونه ای دیگر نیز معرفی كرد.
امیرالمؤمنین(ع) در روایتی می فرمایند:
الصبر صبران: صبر علی ماتكره و صبر عما تحب؛ (191)
شكیبایی دو گونه است: شكیبایی بر آن چه خوش نمی داری و شكیبایی از آن چه دوست می داری.
این تقسیم نیز بر اساس انواع چیزهایی است كه باید در برابر آنها مقاومت كرد. اگر دوست داشتن چیزی، مستلزم فعلی باشد كه رابطه انسان با خداوند را تضعیف می كند، باید در برابر آن امر دوست داشتنی مقاومت كرد. همین طور اگر پدید آمدن امری ناخوشایند، مستلزم عملی خلاف كمال انسان و تقرب به خداوند باشد باید در برابر آن امر ناخوشایند مقاومت نمود. چه بسا كه مقاومت در برابر دوست داشتنی ها، دشوارتر از مقاومت در برابر مكروهات باشد. قرآن كریم از همسران و فرزندان به عنوان امور محبوب در نزد انسان یاد می كند و انسان را از آنها تحذیر می كند:
یایها الذین أامنوا ان من ازواجكم و اولادكم عدواً لكم فاحذروهم (192)
ای كسانی كه ایمان آورده اید! در حقیقت برخی از همسران و فرزندان شما دشمن شمایند از آنان برحذر باشید.
در آیه دیگری دارایی ها و فرزندان كه اموری دوست داشتنی هستند عامل غفلت از یاد خدا و سست شدن رابطه انسان با خداوند معرفی شده اند و مؤمنان از این كه دچار چنین غفلتی شوند بیم داده شده اند:
یا ایها الذین امنوا لا تلهكم امولكم و لااولدكم عن ذكر اللَّه و من یفعل ذلك فاولئك هم الخسرون
(193)
ای كسانی كه ایمان آورده اید! زنهار اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نكند و كسانی كه چنین كنند زیانكارانند.
تقسیم صبر به صبر در مصیبت، صبر بر طاعت و صبر از گناه را نیز می توان به اعتبار محبوب و مكروه بودن دانست. صبر در مصیبت و صبر بر طاعت، شكیبایی در برابر امور ناخوشایند است و صبر از گناه صبر از امور خوشایند كه میل و هوای انسان به آن گرایش دارد.
مراتب صبر
صبر و شكیبایی در برابر كدام یك از انگیزه های غیر دینی فضیلت بیشتری دارد؟ آیا می توان انواع صبر را بر حسب فضیلتی كه دارند درجه بندی نمود؟
علمای اخلاق معیاری كلی را از روایات استنباط كرده اند كه به نظر می رسد معیار مناسبی برای درجه بندی انواع و افراد صبر است. ایشان گفته اند: هر صبر كه بر نفس انسان دشوارتر آید ثوابی افزون تر و آن چه آسان تر است ثوابی كمتر دارد. این تفاوت و تفاضل مطابق این اصل است كه: «افضل الاعمال احمزها» اگر این معیار را بپذیریم نمی توان تفاوت ثواب و فضیلت انواع و اقسام صبر نسبت به یكدیگر را به طور قاطع بیان كرد زیرا در هر مورد از صبر باید مقدار صعوبت صبر در نظر گرفته شود. چه بسا قسمی از اقسام صبر كه نوعا آسان تر از اقسام دیگر است در موردی خاص و شرایطی ویژه برای یك مؤمن بسیار دشوار و حتی دشوارتر از سایر اقسام صبر باشد. با وجود این، در روایات مراتبی برای صبر ذكر شده است كه باید اختلاف مراتب را اختلاف نوعی دانست.
پیامبر گرامی اسلام در ادامه روایتی كه قبلا ذكر شد، مراتب صبرهای سه گانه را بیان فرموده اند:
فمن صبر علی المصیبة حتی یردها بحسن عزائها كتب اللَّه له ثلاثمائه درجة ما بین الدرجه الی الدرجه كما بین السماء الی الارض، و من صبر علی الطاعة كتب الله له ستمائة درجه ما بین الدرجه الی الدرجه كما بین تخوم الارض الی العرض و من صبر علی المصیبة كتب اللَّه له تسعمائة درجة ما بین الدرجه الی الدرجه كما بین تخوم الارض الی منتهی العرش؛ (194)
پس كسی كه در مصیبت صبر كند و با صبر نیكویش شدت آن را از سر بگذراند، خداوند برای او سیصد درجه می نویسد كه فاصله درجات آن همچون فاصله آسمان و زمین است و كسی كه بر طاعت صبر كند خداوند برای او ششصد درجه می نویسد كه فاصله درجات آن همچون فاصله قعر زمین تا عرش است و كسی كه بر گناه صبر كند، خداوند نهصد درجه برای او می نویسد كه فاصله درجات آن همچون فاصله قعر زمین تا منتهای عرش است.
از این روایت به خوبی پیداست كه ثواب و فضیلت صبر بر معصیت، به مراتب افزون تر از ثواب و فضیلت صبر بر طاعت است و ثواب و فضیلت صبر بر طاعت به مراتب بالاتر از ثواب و فضیلت صبر بر مصیبت می باشد.
رابطه صبر و ایمان
اكنون كه معنای صبر و اقسام آن را دانستیم، می توانیم درباره رابطه صبر و ایمان بیشتر سخن بگوئیم. صبر، مقاومت در برابر هر انگیزه ای است كه انسان را از خداوند دور می كند؛ بنابراین تخلق به هر یك از اخلاقیات ایمانی نیازمند صبر است، زیرا در اخلاق، ایمان و خلق نیكو، با معیار اثر گذاری آن در تقرب انسان به خداوند نیكو شمرده می شود و در برابر هر خلق نیكو، نیازمند پایداری و تمرین و ممارست است. از این گذشته مقاومت در برابر چیزهایی كه انسان را از خداوند دور می سازد، در صورتی انجام می گیرد كه انسان به خداوند مؤمن باشد و نسبت به او معرفت داشته باشد. بدون شناخت خداوند و اوصاف او و بدون ایمان، نمی توان هیچ عملی را به سبب مقرب بودن نیكو شمرد و یا بالعكس. بنابراین ایمان به معنای معرفت و یقین به خداوند و اسماء حسنای او، شرط ضروری و مقدمه لازم صبر است.
از طرف دیگر، ایمان علاوه بر اقرار زبانی و معرفت یقینی مشتمل بر عمل به اركان نیز می باشد و عمل به مقتضای معرفت، خود نیازمند صبر و مقاومت است. در نتیجه می توان گفت بدون صبر، ایمان كامل كه التزام عملی به دین خداست امكان پذیر نیست. پس رابطه ایمان و صبر، دو طرف دارد: از یك سو ایمان نظری سازنده صبر است و از سوی دیگر، بدون صبر، ایمان عملی تحقق نمی یابد.
كسی كه در مصیبت ها زبان به شكایت می گشاید، از ضعف معرفت و ایمان نظری خود خبر داده است. به عبارت دیگر، نقص شناخت و یقین، او را از شكیبایی عاجز كرده است. كسی نیز كه بر طاعت صبر نمی كند، نتوانسته است به لوازم معرفت خود ملتزم بماند. او قادر نیست در راهی كه معرفت خداوند در برابر انسان می گشاید گام نهد؛ پس ایمان او كامل نمی شود. همچنین است كسی كه در برخورد با گناه اختیار از كف می دهد و مرتكب گناه می شود. او نیز به هنگام گناه، گویی از خدایی كه می شناسد غافل می شود و به اقتضای ایمان نظری خود عمل نمی كند.
در روایات بر رابطه ایمان و صبر تاكید بسیاری شده است.
امیرالمؤمنین(ع) می فرمایند:
و علیكم بالصبر فان الصبر من الایمان كالرأس من الجسد و لا خیر فی جسد لا رأس معه و لا فی ایمان لا صبر معه؛ (195)
صبر پیشه كنید! زیرا صبر برای ایمان همچون سر برای بدن است و هیچ خیری در بدن بدون سر نیست و هیچ خیری در ایمانی كه صبر با آن نیست نمی باشد.
ایشان در روایت دیگری فرموده اند:
الایمان علی اربع دعائم: علی الصبر و الیقین والعدل والجهاد؛ (196)
ایمان بر چهار ستون استوار است: صبر و یقین و عدل و جهاد.
ایمان نظری و عملی در انسان متقی جمع است. به عبارت دیگر انسان با تقوا به شناختی صحیح درباره خداوند دست می یابد، به صراط مستقیم رهنمون می شود و وظایف خویش را می شناسد. او به لحاظ عملی نیز مطیع فرمان پروردگار خویش است و از حدود صراط مستقیم تجاوز نمی كند. امیرالمؤمنین(ع) در ذكر اوصاف متقین بارها ویژگی صبر را در متقین یادآور شده اند. ایشان در خطبه همان ضمن بر شمردن علامات متقین می فرمایند: و من علامة احدهم... صبراً فی شدة و در جای دیگری از همان خطبه فرمودند: و فی المكاره صبور در همان جا می فرمایند: زندگی دنیوی در نظر انسان متقی كوتاه و در مقایسه با جهان آخرت ناچیز است.
صبروا ایاماً قصیره اعقبتهم راحة طویله. صبر مورد نظر در این جمله همه انواع صبر را در بر می گیرد، زیرا حیات پرهیزكاران آكنده از صبر بر مصائب، طاعات و معاصی است.
انسان متقی به آخرت ایمان دارد و در نتیجه بر طاعت و معصیت خداوند صبر می كند و موجب جلب نعمت های خدا می شود. امیرمؤمنان علی(ع) فرمودند:
و استتموا نعم اللَّه علیكم بالصبر علی طاعته و المجانبة لمعصیته فان غداً من الیوم قریب؛ (197)
و با شكیبایی بر طاعت خدا و دوری گزیدن از معصیت او كامل ساختن نعمت هایش را بخواهید كه فردا به امروز نزدیك است.
آثار صبر
آثار صبر بسیار زیاد است. آشكارترین اثر صبر، نتیجه ای است كه تجربه گواه آن است. همه انسان ها را به تجربه دریافته اند كه صبر و ظفر قرین هم هستند.
امیرالمؤمنین(ع) در این باره می فرمایند:
لا یعدم الصبور الظفر و ان طال به الزمان؛ (198)
انسان شكیبا پیروزی را از دست نمی دهد اگر چه زمانی طولانی بر او بگذرد.
یكی دیگر از نتایج صبر، این است كه انسان صبور از ارتكاب گناهانی همچون جزع بر قضای خداوند ایمن است و بر صبوری خود پاداش می گیرد:
ان صبرت جری علیك القدر و انت مأجور. و ان جزعت جری علیك القدر و انت مأذور؛ (199)
اگر شكیبایی كنی حكم خدا بر تو جاری می شود و پاداش داده می شوی و اگر بی تابی كنی باز هم تقدیر خدا بر تو جاری است ولی گناهكاری.
كسی كه صبر می كند خداوند دعای او را مستجاب می كند و جبران مصیبت او را می كند از پیامبر اكرم(ص) روایت شده است:
ما من عبد مؤمن اصیب بمصیبة فقال - كما امره اللَّه - انا للَّه و اناالیه راجعون اللهم اجرنی فی مصیبتی و اعقبنی خیراً منها الا و فعل اللَّه ذلك؛ (200)
هر بنده مؤمنی كه بر او مصیبتی وارد آید و چنان كه خداوند او را فرمان داده است بگوید: ما از خداییم و به سوی او باز می گردیم، خداوندا! مرا در این مصیبت پاداش ده و بهتر از این را برایم پیش آور، خداوند همان گونه با او عمل می كند.
در قرآن كریم اثری برتر و بالاتر از این برای صبر بیان شده است:
و بشر الصابرین الذین اذا اصابتهم مصیبة قالوا انا للَّه و انا الیه راجعون* اولئك علیهم صلوات من ربهم و رحمة و اولئك هم المهتدون؛ (201)
آنها كه هر گاه مصیبتی به ایشان می رسد می گویند: ما از آن خداییم و به سوی او باز می گردیم* بر آنان درودها و رحمتی از پروردگارشان است و ایشان راه یافتگان هستند.
چه پاداش و اثری بالاتر از این كه درود و رحمت خداوند شامل حال انسان شود و هدایت یافتگی او به امضای پروردگار رسد. صابران كه بر طاعات و معاصی شكیبایی می كنند، آخرتی نیكو دارندو پاداش های بی حساب خداوند بر آنان می بارد:
انما یوفی الصابرون اجرهم بغیر حساب؛ (202)
بی تردید شكیبایان پاداش خود را بی حساب خواهند یافت.
از امام صادق(ع) روایت شده است كه: در روز قیامت دسته ای از مردم برمی خیزند و در مقابل در بهشت می ایستند و آن در را می كوبند. به آنان گفته می شود كه: شما چه كسانی هستید؟ آنان می گویند: ما اهل صبر هستیم. به آنان گفته می شود: بر چه چیز صبر كردید؟ می گویند بر طاعت و معصیت خدا صبر كردیم. پس خداوند می فرماید: راست گفتند آنان را به بهشت وارد كنید. امام صادق(ع) فرمودند: این همان قول خداوند است كه فرمود: انما یوفی الصابرون اجرهم بغیر حساب.
صبر در برابر بلایا، انسان را از محاسبه آخرت آسوده خاطر می سازد. در حدیث قدسی آمده است كه خداوند فرمود:
اذا وجهت الی عبد من عبیدی مصیبة فی ذاته او ماله او ولده، ثم استقبل ذلك بصبر جمیل استحییت منه ان انصب له میزاناً و انشر له دیواناً؛ (203)
چون در ذات یا مال یا فرزند بنده ای از بندگان من مصیبتی روی كند و او با آن مصیبت به شكیبایی نیكو برده شود، از برپاداشتن میزان و گشودن دفتر محاسبه حیا می كنم.
صبر در برابر بلایا باعث رشد انسان و ترقی او در مراتب كمال است. در روایتی از پیامبر كرم نقل شده است كه فرمودند:
ان الرجل لیكون له الدرجه عند اللَّه - تعالی - لا یبلغها بعمل حتی یبتلی ببلاء فی جسمه فیبلغها بذلك؛
(204)
هر آینه برای مرد درجه ای نزد خداوند است كه با هیچ كاری بدان نمی رسد تا آن كه خداوند جسم او را به بلایی مبتلا می سازد آن گاه بدان درجه به سبب آن بلا می رسد.
صبر بر طاعت و معصیت انسان را بهشتی می كند.
چگونه می توان صبور شد؟
پاسخ این سؤال با توجه به مطالبی كه تاكنون گفته شد معلوم است. راه های تحصیل صبر را با توجه به مطالب گذشته می توان این گونه خلاصه كرد:
تقویت معرفت و یقین به خداوند و حكمت و خیرخواهی او؛
توجه به آثار مثبت صبر، از قبیل: پیروزی دنیایی، تبدیل مصائب به لطف و رحمت خداوند و استجابت دعا، اسودگی خاطر از حساب آخرت، دخول در بهشت و...؛
توجه به این كه ملكه صبر، شرط توفیق به انجام تكالیف و پرهیز از گناهان است و همه كارهای انسان با صبر به نتیجه خواهد رسید؛
كسی كه شكیبایی می كند افزون بر آن كه آخرتی نیكو دارد، زندگی دنیای او نیز آرام و موفقیت آمیزتر است. اندیشیدن به این واقعیت نیز انسان را به شكیبایی راغب می سازد؛
پس از توجه و تفكر در این واقعیات، باید برای تحصیل صبر ممارست نمود. پیش از آن كه ملكه صبر تحصیل شود، باید بكوشیم در معرض اموری كه بالاتر از توان شكیبایی ماست واقع نشویم؛
به عواقب و نتایج سوء ناشكیبایی اندیشه كنیم تا ناخوشایندی آن عواقب، ما را از ناشكیبایی باز دارد. آثار سوئی همچون اضطراب در زندگی دنیا، دوری از رحمت و پاداش خداوند، پشیمانی و سرافكندگی در درگاه خداوند و...
سؤالات
1 - معنی لغوی و اصطلاحاتی صبر را بنویسید؟
2 - آیا صبر به خودی خود یك فضیلت اخلاقی است؟ چرا؟
3 - چرا انسان مؤمن در برابر مشكلات صابر است؟
4 - انواع صبر را همراه با یك روایت ذكر كنید؟
5 - آیا تمامی انواع و اقسام و مصادیق صبر دارای پاداش واحد هستند؟
6 - چرا ایمان به خدا شرط ضروری و مقدمه لازم صبر است؟
7 - چگونه ایمان و صبر هر دو در یكدیگر تأثیری می گذارند؟
8 - برخی از آثار صبر را بشمارید؟
9 - برخی از پاداش های صابران را كه قرآن بیان نموده بنویسید؟
--------------------------------------------------------------------------------
پی نوشتها
190 - اصول كافی، ج 2، باب الصبر.
191 -نهج البلاغه، كلمات قصار، 55.
192 - تغابن، 14.
193 - منافقون، 9.
194 - اصول كافی، ج 2، باب الصبر، حدیث 15.
195 -نهج البلاغه، كلمات قصار، 82.
196 - همان، كلمات قصار، 31.
197 -نهج البلاغه، خطبه 188.
198 -نهج البلاغه، كلمات قصار، 153.
199 -نهج البلاغه، كلمات قصار، 291.
200 - جامع السعادات، ج 3، ص 288.
201 - بقره، 157 - 156.
202 - زمر، 10.
203 - جامع السعادات، ج 3، ص 288.
204 - جامع السعادات، ج 3، ص 289.
صبر در این معنا، خود به خود فضیلتی اخلاقی نیست، بلكه مقاومتی است كه ناشی از تسلط فرد بر خویشتن است. این مقاومت در صورتی از لحاظ اخلاقی فضیلت خواهد بود كه هدف شخص صابر، كمال اخلاقی و تقرب به خداوند باشد و صبر در برابر چیزی صورت گیرد كه با كمال اخلاقی و تقرب خداوند در تعارض و تقابل باشد. ارزش اخلاقی صبر بسته به هدفی است كه صبر به منظور آن صورت می گیرد. در مبحث «روابط نسان با خداوند، مقصود از صبر، نوعی مقاومت در برابر عواملی است كه رابطه انسان با خدا را سست می كنند و او را از دایره ایمان به لحاظ نظری یا عملی خارج می سازند.
اقسام صبر
صبر مقاومت نفس در برابر هواست. به عبارت دیگر صبر پایداری انگیزه دینی در برابر انگیزه های مخالف است انگیزه عاملی است كه فاعل مختار را تحریك به انجام فعلی می كند. بعضی افعال به انسان كمك می كنند تا به كمال اخلاقی و قرب خداوند نایل شود و برخی مانع و مزاحم كمال او هستند. پس باید از افعالی كه مزاحم كمال ما هستند خودداری كنیم و به عبارت دیگر، در برابر انگیزه های این گونه افعال مقاومت نماییم؛ یعنی صبر كنیم.
انگیزه هایی كه انسان را به كارهای معارض با كمال دعوت می كنند سه نوعند: برخی از آنها انسان را به شكایت از قضای الهی و اظهار ناخرسندی از آن دعوت می كنند. كسی كه به این انگیزه پاسخ مثبت دهد و به قضای خداوند اعتراض كند در خیرخواهی خداوند تردید كرده است و ایمان او سست شده است. اظهار ناخرسندی از قضای الهی به هنگام مصیبت صورت می گیرد. انسان مصیبت زده كسی است كه واقعه ای تلخ و بسیار آزار دهنده در زندگی او رخ می دهد. برای مثال كسی كه فرزند عزیز خود و یا پدر و مادر مهربانش را از دست می دهد مصیبت زده است. چنین فردی ممكن است به سبب سنگینی مصیبت زبان به شكایت بگشاید، رفتاری غیر عادی كند و یا دچار اضطراب شود.
هر یك از این حالات، گواه ناشكیبایی فرد است. این حالات و افعال، عكس العمل هایی است كه فرد برای تسكین خاطر خود انجام می دهد. انسان صابر بر خود مسلط است و آرامش خود را از طریق اظهار شكایت و رفتار اعتراض آمیز به دست نمی آورد، بلكه از راه های دیگری كه رضایت خداوند در آن است آرامش خود را تأمین می نماید. در واقع او در برابر انگیزه شكایت گری مقاومت می كند. این مقاومت، ناشی از ایمان است. كسی كه به خداوند ایمان دارد و خیرخواهی خداوند را باور كرده است و می داند كه خداوند علم و قدرت مطلق است و از همه كس به او مهربان تر است پیش آمدهای ناگوار را به مصلحت خویش می داند و آنها را آزمایش الهی و باعثی برای بیدار شدن خویش می شناسد. چنین انسانی معتقد است مصیبت های زندگی باعث پالایش انسان از گناهان و نردبان ترقی است مشروط بر آن كه صبر پیشه سازد و به قضای الهی اعتراض نكند. بنابراین اولین نوع صبر، صبر در برابر مصیبت است یعنی مقاومت در برابر انگیزه اعتراض به قضای خداوند.
نوع دوم از انگیزه های غیر الهی كه انسان را دعوت به انجام افعالی خلاف كمال او می سازد امیال نفسانی انسان همچون راحت طلبی و بخل است. انسان راحت طلب، در برابر فرمان خداوند سرپیچی می كند و سختی عبادات را تحمل نمی كند. راحت طلبی، انسان را دعوت به كارهای دیگر و ترك عبادات می كند. مقاومت در برابر این انگیزه صبر بر طاعت نام دارد. صبر بر طاعت، یعنی پذیرش سختی انجام فرمان خدا و گذشتن از لذت كارهای دیگر كسی كه این مقاومت و گذشت را انجام نمی دهد، به لحاظ عملی خود را از دایره ایمان و محبت خداوند خارج ساخته است، زیرا مقتضای ایمان و محبت، تبعیت از فرمان خداست و انسان مؤمن تابع و مطیع اوامر خداوند است.
سومین نوع از انگیزه هایی كه مقاومت در برابر آنها ستوده است و پاسخ مثبت به آنها موجب تباهی انسان است، امیال و هواهای نفسانی است كه انسان را به درك لذات ممنوع وادار می سازد. انسان برای درك برخی لذت ها، خارج از قلمرو مجاز دین كارهایی انجام می دهد. گاه انگیزه انجام چنین كارهایی، بسیار قوی نیز می شود. كسی كه در برابر این انگیزه مقاومت می كند و خود را از ارتكاب معاصی باز می دارد، صبر پیشه ساخته است. به این نوع از صبر، صبر در برابر معصیت گفته می شود.
پیامبر اكرم(ص) در روایتی انواع سه گانه صبر را معرفی كرده اند:
الصبر ثلاثة: صبر عند المصیبه و صبر علی الطاعة و صبر عن المعصیه؛ (190)
شكیبایی بر سه قسم است: شكیبایی در مصیبت و شكیبایی بر طاعت و شكیبایی از گناه.
پیامبر اكرم(ص) در ادامه این روایت درجات و مراتب اقسام صبر را نسبت به یكدیگر بیان فرموده اند كه در آینده آن را خواهیم آورد.
اقسام صبر را می توان به گونه ای دیگر نیز معرفی كرد.
امیرالمؤمنین(ع) در روایتی می فرمایند:
الصبر صبران: صبر علی ماتكره و صبر عما تحب؛ (191)
شكیبایی دو گونه است: شكیبایی بر آن چه خوش نمی داری و شكیبایی از آن چه دوست می داری.
این تقسیم نیز بر اساس انواع چیزهایی است كه باید در برابر آنها مقاومت كرد. اگر دوست داشتن چیزی، مستلزم فعلی باشد كه رابطه انسان با خداوند را تضعیف می كند، باید در برابر آن امر دوست داشتنی مقاومت كرد. همین طور اگر پدید آمدن امری ناخوشایند، مستلزم عملی خلاف كمال انسان و تقرب به خداوند باشد باید در برابر آن امر ناخوشایند مقاومت نمود. چه بسا كه مقاومت در برابر دوست داشتنی ها، دشوارتر از مقاومت در برابر مكروهات باشد. قرآن كریم از همسران و فرزندان به عنوان امور محبوب در نزد انسان یاد می كند و انسان را از آنها تحذیر می كند:
یایها الذین أامنوا ان من ازواجكم و اولادكم عدواً لكم فاحذروهم (192)
ای كسانی كه ایمان آورده اید! در حقیقت برخی از همسران و فرزندان شما دشمن شمایند از آنان برحذر باشید.
در آیه دیگری دارایی ها و فرزندان كه اموری دوست داشتنی هستند عامل غفلت از یاد خدا و سست شدن رابطه انسان با خداوند معرفی شده اند و مؤمنان از این كه دچار چنین غفلتی شوند بیم داده شده اند:
یا ایها الذین امنوا لا تلهكم امولكم و لااولدكم عن ذكر اللَّه و من یفعل ذلك فاولئك هم الخسرون
(193)
ای كسانی كه ایمان آورده اید! زنهار اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نكند و كسانی كه چنین كنند زیانكارانند.
تقسیم صبر به صبر در مصیبت، صبر بر طاعت و صبر از گناه را نیز می توان به اعتبار محبوب و مكروه بودن دانست. صبر در مصیبت و صبر بر طاعت، شكیبایی در برابر امور ناخوشایند است و صبر از گناه صبر از امور خوشایند كه میل و هوای انسان به آن گرایش دارد.
مراتب صبر
صبر و شكیبایی در برابر كدام یك از انگیزه های غیر دینی فضیلت بیشتری دارد؟ آیا می توان انواع صبر را بر حسب فضیلتی كه دارند درجه بندی نمود؟
علمای اخلاق معیاری كلی را از روایات استنباط كرده اند كه به نظر می رسد معیار مناسبی برای درجه بندی انواع و افراد صبر است. ایشان گفته اند: هر صبر كه بر نفس انسان دشوارتر آید ثوابی افزون تر و آن چه آسان تر است ثوابی كمتر دارد. این تفاوت و تفاضل مطابق این اصل است كه: «افضل الاعمال احمزها» اگر این معیار را بپذیریم نمی توان تفاوت ثواب و فضیلت انواع و اقسام صبر نسبت به یكدیگر را به طور قاطع بیان كرد زیرا در هر مورد از صبر باید مقدار صعوبت صبر در نظر گرفته شود. چه بسا قسمی از اقسام صبر كه نوعا آسان تر از اقسام دیگر است در موردی خاص و شرایطی ویژه برای یك مؤمن بسیار دشوار و حتی دشوارتر از سایر اقسام صبر باشد. با وجود این، در روایات مراتبی برای صبر ذكر شده است كه باید اختلاف مراتب را اختلاف نوعی دانست.
پیامبر گرامی اسلام در ادامه روایتی كه قبلا ذكر شد، مراتب صبرهای سه گانه را بیان فرموده اند:
فمن صبر علی المصیبة حتی یردها بحسن عزائها كتب اللَّه له ثلاثمائه درجة ما بین الدرجه الی الدرجه كما بین السماء الی الارض، و من صبر علی الطاعة كتب الله له ستمائة درجه ما بین الدرجه الی الدرجه كما بین تخوم الارض الی العرض و من صبر علی المصیبة كتب اللَّه له تسعمائة درجة ما بین الدرجه الی الدرجه كما بین تخوم الارض الی منتهی العرش؛ (194)
پس كسی كه در مصیبت صبر كند و با صبر نیكویش شدت آن را از سر بگذراند، خداوند برای او سیصد درجه می نویسد كه فاصله درجات آن همچون فاصله آسمان و زمین است و كسی كه بر طاعت صبر كند خداوند برای او ششصد درجه می نویسد كه فاصله درجات آن همچون فاصله قعر زمین تا عرش است و كسی كه بر گناه صبر كند، خداوند نهصد درجه برای او می نویسد كه فاصله درجات آن همچون فاصله قعر زمین تا منتهای عرش است.
از این روایت به خوبی پیداست كه ثواب و فضیلت صبر بر معصیت، به مراتب افزون تر از ثواب و فضیلت صبر بر طاعت است و ثواب و فضیلت صبر بر طاعت به مراتب بالاتر از ثواب و فضیلت صبر بر مصیبت می باشد.
رابطه صبر و ایمان
اكنون كه معنای صبر و اقسام آن را دانستیم، می توانیم درباره رابطه صبر و ایمان بیشتر سخن بگوئیم. صبر، مقاومت در برابر هر انگیزه ای است كه انسان را از خداوند دور می كند؛ بنابراین تخلق به هر یك از اخلاقیات ایمانی نیازمند صبر است، زیرا در اخلاق، ایمان و خلق نیكو، با معیار اثر گذاری آن در تقرب انسان به خداوند نیكو شمرده می شود و در برابر هر خلق نیكو، نیازمند پایداری و تمرین و ممارست است. از این گذشته مقاومت در برابر چیزهایی كه انسان را از خداوند دور می سازد، در صورتی انجام می گیرد كه انسان به خداوند مؤمن باشد و نسبت به او معرفت داشته باشد. بدون شناخت خداوند و اوصاف او و بدون ایمان، نمی توان هیچ عملی را به سبب مقرب بودن نیكو شمرد و یا بالعكس. بنابراین ایمان به معنای معرفت و یقین به خداوند و اسماء حسنای او، شرط ضروری و مقدمه لازم صبر است.
از طرف دیگر، ایمان علاوه بر اقرار زبانی و معرفت یقینی مشتمل بر عمل به اركان نیز می باشد و عمل به مقتضای معرفت، خود نیازمند صبر و مقاومت است. در نتیجه می توان گفت بدون صبر، ایمان كامل كه التزام عملی به دین خداست امكان پذیر نیست. پس رابطه ایمان و صبر، دو طرف دارد: از یك سو ایمان نظری سازنده صبر است و از سوی دیگر، بدون صبر، ایمان عملی تحقق نمی یابد.
كسی كه در مصیبت ها زبان به شكایت می گشاید، از ضعف معرفت و ایمان نظری خود خبر داده است. به عبارت دیگر، نقص شناخت و یقین، او را از شكیبایی عاجز كرده است. كسی نیز كه بر طاعت صبر نمی كند، نتوانسته است به لوازم معرفت خود ملتزم بماند. او قادر نیست در راهی كه معرفت خداوند در برابر انسان می گشاید گام نهد؛ پس ایمان او كامل نمی شود. همچنین است كسی كه در برخورد با گناه اختیار از كف می دهد و مرتكب گناه می شود. او نیز به هنگام گناه، گویی از خدایی كه می شناسد غافل می شود و به اقتضای ایمان نظری خود عمل نمی كند.
در روایات بر رابطه ایمان و صبر تاكید بسیاری شده است.
امیرالمؤمنین(ع) می فرمایند:
و علیكم بالصبر فان الصبر من الایمان كالرأس من الجسد و لا خیر فی جسد لا رأس معه و لا فی ایمان لا صبر معه؛ (195)
صبر پیشه كنید! زیرا صبر برای ایمان همچون سر برای بدن است و هیچ خیری در بدن بدون سر نیست و هیچ خیری در ایمانی كه صبر با آن نیست نمی باشد.
ایشان در روایت دیگری فرموده اند:
الایمان علی اربع دعائم: علی الصبر و الیقین والعدل والجهاد؛ (196)
ایمان بر چهار ستون استوار است: صبر و یقین و عدل و جهاد.
ایمان نظری و عملی در انسان متقی جمع است. به عبارت دیگر انسان با تقوا به شناختی صحیح درباره خداوند دست می یابد، به صراط مستقیم رهنمون می شود و وظایف خویش را می شناسد. او به لحاظ عملی نیز مطیع فرمان پروردگار خویش است و از حدود صراط مستقیم تجاوز نمی كند. امیرالمؤمنین(ع) در ذكر اوصاف متقین بارها ویژگی صبر را در متقین یادآور شده اند. ایشان در خطبه همان ضمن بر شمردن علامات متقین می فرمایند: و من علامة احدهم... صبراً فی شدة و در جای دیگری از همان خطبه فرمودند: و فی المكاره صبور در همان جا می فرمایند: زندگی دنیوی در نظر انسان متقی كوتاه و در مقایسه با جهان آخرت ناچیز است.
صبروا ایاماً قصیره اعقبتهم راحة طویله. صبر مورد نظر در این جمله همه انواع صبر را در بر می گیرد، زیرا حیات پرهیزكاران آكنده از صبر بر مصائب، طاعات و معاصی است.
انسان متقی به آخرت ایمان دارد و در نتیجه بر طاعت و معصیت خداوند صبر می كند و موجب جلب نعمت های خدا می شود. امیرمؤمنان علی(ع) فرمودند:
و استتموا نعم اللَّه علیكم بالصبر علی طاعته و المجانبة لمعصیته فان غداً من الیوم قریب؛ (197)
و با شكیبایی بر طاعت خدا و دوری گزیدن از معصیت او كامل ساختن نعمت هایش را بخواهید كه فردا به امروز نزدیك است.
آثار صبر
آثار صبر بسیار زیاد است. آشكارترین اثر صبر، نتیجه ای است كه تجربه گواه آن است. همه انسان ها را به تجربه دریافته اند كه صبر و ظفر قرین هم هستند.
امیرالمؤمنین(ع) در این باره می فرمایند:
لا یعدم الصبور الظفر و ان طال به الزمان؛ (198)
انسان شكیبا پیروزی را از دست نمی دهد اگر چه زمانی طولانی بر او بگذرد.
یكی دیگر از نتایج صبر، این است كه انسان صبور از ارتكاب گناهانی همچون جزع بر قضای خداوند ایمن است و بر صبوری خود پاداش می گیرد:
ان صبرت جری علیك القدر و انت مأجور. و ان جزعت جری علیك القدر و انت مأذور؛ (199)
اگر شكیبایی كنی حكم خدا بر تو جاری می شود و پاداش داده می شوی و اگر بی تابی كنی باز هم تقدیر خدا بر تو جاری است ولی گناهكاری.
كسی كه صبر می كند خداوند دعای او را مستجاب می كند و جبران مصیبت او را می كند از پیامبر اكرم(ص) روایت شده است:
ما من عبد مؤمن اصیب بمصیبة فقال - كما امره اللَّه - انا للَّه و اناالیه راجعون اللهم اجرنی فی مصیبتی و اعقبنی خیراً منها الا و فعل اللَّه ذلك؛ (200)
هر بنده مؤمنی كه بر او مصیبتی وارد آید و چنان كه خداوند او را فرمان داده است بگوید: ما از خداییم و به سوی او باز می گردیم، خداوندا! مرا در این مصیبت پاداش ده و بهتر از این را برایم پیش آور، خداوند همان گونه با او عمل می كند.
در قرآن كریم اثری برتر و بالاتر از این برای صبر بیان شده است:
و بشر الصابرین الذین اذا اصابتهم مصیبة قالوا انا للَّه و انا الیه راجعون* اولئك علیهم صلوات من ربهم و رحمة و اولئك هم المهتدون؛ (201)
آنها كه هر گاه مصیبتی به ایشان می رسد می گویند: ما از آن خداییم و به سوی او باز می گردیم* بر آنان درودها و رحمتی از پروردگارشان است و ایشان راه یافتگان هستند.
چه پاداش و اثری بالاتر از این كه درود و رحمت خداوند شامل حال انسان شود و هدایت یافتگی او به امضای پروردگار رسد. صابران كه بر طاعات و معاصی شكیبایی می كنند، آخرتی نیكو دارندو پاداش های بی حساب خداوند بر آنان می بارد:
انما یوفی الصابرون اجرهم بغیر حساب؛ (202)
بی تردید شكیبایان پاداش خود را بی حساب خواهند یافت.
از امام صادق(ع) روایت شده است كه: در روز قیامت دسته ای از مردم برمی خیزند و در مقابل در بهشت می ایستند و آن در را می كوبند. به آنان گفته می شود كه: شما چه كسانی هستید؟ آنان می گویند: ما اهل صبر هستیم. به آنان گفته می شود: بر چه چیز صبر كردید؟ می گویند بر طاعت و معصیت خدا صبر كردیم. پس خداوند می فرماید: راست گفتند آنان را به بهشت وارد كنید. امام صادق(ع) فرمودند: این همان قول خداوند است كه فرمود: انما یوفی الصابرون اجرهم بغیر حساب.
صبر در برابر بلایا، انسان را از محاسبه آخرت آسوده خاطر می سازد. در حدیث قدسی آمده است كه خداوند فرمود:
اذا وجهت الی عبد من عبیدی مصیبة فی ذاته او ماله او ولده، ثم استقبل ذلك بصبر جمیل استحییت منه ان انصب له میزاناً و انشر له دیواناً؛ (203)
چون در ذات یا مال یا فرزند بنده ای از بندگان من مصیبتی روی كند و او با آن مصیبت به شكیبایی نیكو برده شود، از برپاداشتن میزان و گشودن دفتر محاسبه حیا می كنم.
صبر در برابر بلایا باعث رشد انسان و ترقی او در مراتب كمال است. در روایتی از پیامبر كرم نقل شده است كه فرمودند:
ان الرجل لیكون له الدرجه عند اللَّه - تعالی - لا یبلغها بعمل حتی یبتلی ببلاء فی جسمه فیبلغها بذلك؛
(204)
هر آینه برای مرد درجه ای نزد خداوند است كه با هیچ كاری بدان نمی رسد تا آن كه خداوند جسم او را به بلایی مبتلا می سازد آن گاه بدان درجه به سبب آن بلا می رسد.
صبر بر طاعت و معصیت انسان را بهشتی می كند.
چگونه می توان صبور شد؟
پاسخ این سؤال با توجه به مطالبی كه تاكنون گفته شد معلوم است. راه های تحصیل صبر را با توجه به مطالب گذشته می توان این گونه خلاصه كرد:
تقویت معرفت و یقین به خداوند و حكمت و خیرخواهی او؛
توجه به آثار مثبت صبر، از قبیل: پیروزی دنیایی، تبدیل مصائب به لطف و رحمت خداوند و استجابت دعا، اسودگی خاطر از حساب آخرت، دخول در بهشت و...؛
توجه به این كه ملكه صبر، شرط توفیق به انجام تكالیف و پرهیز از گناهان است و همه كارهای انسان با صبر به نتیجه خواهد رسید؛
كسی كه شكیبایی می كند افزون بر آن كه آخرتی نیكو دارد، زندگی دنیای او نیز آرام و موفقیت آمیزتر است. اندیشیدن به این واقعیت نیز انسان را به شكیبایی راغب می سازد؛
پس از توجه و تفكر در این واقعیات، باید برای تحصیل صبر ممارست نمود. پیش از آن كه ملكه صبر تحصیل شود، باید بكوشیم در معرض اموری كه بالاتر از توان شكیبایی ماست واقع نشویم؛
به عواقب و نتایج سوء ناشكیبایی اندیشه كنیم تا ناخوشایندی آن عواقب، ما را از ناشكیبایی باز دارد. آثار سوئی همچون اضطراب در زندگی دنیا، دوری از رحمت و پاداش خداوند، پشیمانی و سرافكندگی در درگاه خداوند و...
سؤالات
1 - معنی لغوی و اصطلاحاتی صبر را بنویسید؟
2 - آیا صبر به خودی خود یك فضیلت اخلاقی است؟ چرا؟
3 - چرا انسان مؤمن در برابر مشكلات صابر است؟
4 - انواع صبر را همراه با یك روایت ذكر كنید؟
5 - آیا تمامی انواع و اقسام و مصادیق صبر دارای پاداش واحد هستند؟
6 - چرا ایمان به خدا شرط ضروری و مقدمه لازم صبر است؟
7 - چگونه ایمان و صبر هر دو در یكدیگر تأثیری می گذارند؟
8 - برخی از آثار صبر را بشمارید؟
9 - برخی از پاداش های صابران را كه قرآن بیان نموده بنویسید؟
--------------------------------------------------------------------------------
پی نوشتها
190 - اصول كافی، ج 2، باب الصبر.
191 -نهج البلاغه، كلمات قصار، 55.
192 - تغابن، 14.
193 - منافقون، 9.
194 - اصول كافی، ج 2، باب الصبر، حدیث 15.
195 -نهج البلاغه، كلمات قصار، 82.
196 - همان، كلمات قصار، 31.
197 -نهج البلاغه، خطبه 188.
198 -نهج البلاغه، كلمات قصار، 153.
199 -نهج البلاغه، كلمات قصار، 291.
200 - جامع السعادات، ج 3، ص 288.
201 - بقره، 157 - 156.
202 - زمر، 10.
203 - جامع السعادات، ج 3، ص 288.
204 - جامع السعادات، ج 3، ص 289.